گیاهان دارویی گیاهانی هستند که یک یا برخی از اندامهای آنها حاوی مادهٔ مؤثرهاست. این ماده که کمتر از۱٪ وزن خشک گیاه را تشکیل میدهد، دارای خواص دارویی مؤثر بر موجودات زندهاست. همچنین کاشت، داشت و برداشت این گیاهان به منظور استفاده از مادهٔ موثرهٔ آنها انجام میگیرد.
توضیح خواص درمانی زیره و شوید در نسخه عربی (پیرامون ۱۳۳۴ م.) از کتاب ماتریا مدیکا از نوشتههای دیوسکورید.
برخی معتقد به خواص درمانی برای گیاهان دارویی نیستند یا اینکه در مورد آن اظهار تردید میکنند. بیشتر مردم به هنگام بیماری به داروهای شیمیایی روی میآورند. از این رو در اینجا سؤالی مطرح میگردد که آیا داروهای گیاهی بهترند یا داروهای شیمیایی؟
تردید در مورد اثربخشی گیاهان دارویی از آنجا ناشی میگردد که نحوهٔ آمادهسازی داروهای گیاهی و تحویل آنها به مردم به نحو صحیح انجام نمیگیرد؛ در نتیجه خواص درمانی گیاه از بین رفته یا تقلیل مییابد که این امر موجب عدم تأثیر گیاه در درمان بیماری میگردد. از مواردی که باعث کاهش اثر بخشی گیاه میگردد:
داروهای شیمیایی از برخی جهات نسبت به داروهای گیاهی برتری دارند؛ ولی مصرف طولانی یا در برخی موارد مصرف مقطعی این داروها ممکن است عوارض جانبی برجای گذارد و حتی ممکن است از خود بیماری نیز خطرناکتر باشد. همچنین استفاده مداوم، بی رویه و نادرست داروهای شیمیایی ممکن است باعث مقاوم شدن عامل بیماریها در مقابل این نوع داروها شود؛ در نتیجه بیماران باید به سوی آنتی بیوتیکها و داروهای قویتری که هر روز با نامهای جدید ارائه میگردند، روی آورند.
گیاهان دارویی و ادویهجات گیاهان دارویی
آبتره • اروانه • اسپرزه • اسطوخودوس • افسنطین • آق اوستا • آقطی سیاه • اکالیپتوس • انجبار • انجدان رومی • آنغوزه • آویشن • باباآدم • بادرشبو • بادرنجبویه • بارهنگ • باریجه • برگ بو • برگ سنا • برنجاسف • بن سرخ • بنگرو • بنه • بولدو • بومادران • بهارنارنج • بهمنپیچ • بیدمشک • پای خر • پرسیاوشان • پروانش • پنجانگشت • پنیر باد • پنیرک • پونهسا • پونه سنبلهای • پیازچه • پیرتر • پیرو • تاتوره • تخم کتان • ترشک • ترخون • ترنجبین • تره • جعفری فرنگی • جعفری • خارخسک • چای کوهی • چویل • خار علیص • خار مقدس • ختمی • دارواش • داز • درمنه • دم شیر • رازک • رازیانه • رومارن • روناس • ریحان مقدس • ریحان • ریواس • زنجبیل • زوفا • ژینکو • سپستان • سُداب • سرخولیک • سنا • سنبلالطیب • سنجد • سورنجان • سیاهدانه • سیر • شابیزک • شاهتره • شاهِسپَرَم • شبدر قرمز • شنبلیله • شوید • شیرینبیان • صبر زرد • صعتر • عروسک پشت پرده • عطر مازندران • علف چشمه • علف لیمو • علف هفتبند • غافث • فرنجمشک • فلفل مجار • فلوس • فوکا • قاصدک • کاسنی • کافور • کاکوتی • کرچک • کنار • کوشاد • کیسه کشیش • گل گاوزبان • گز روغن • گز علفی • گزنه • گشنیز • گل بیمرگ • گل راعی • گل ماهور • گل همیشهبهار • گلپر • گلرنگ • گلنار • گون کتیرا • لوزارنگ • ماریتیغال • مامیران کبیر • مخلصه وحشی • مرزنجوش • مرزنجوشتر • مرزه • مریمگلی • مورت • موسیر • نعناع • هلیله سیاه • همشکی • هویج وحشی •
اسپرزه • آنغوزه • بابونه • بادیان رومی • برگ بو • بهدانه • پودر پیاز • فلفل دلمهای • پودر کاری • تخم شاهی • تخم تره • ترب کوهی • تمر هندی • جوز بویا • جوز هندی • چهارتخمه • خاکشیر • خردل • خسرودار • خشخاش • دارچین • زردچوبه • زعفران • زنجبیل • زیره • سماق • سیاهدانه • سیر • شنبلیله • عرق بیدمشک • فلفل • فلفل بهار • فلفل برزیلی • فلفل سفید • فلفل سیاه • فلفل قرمز • کاسنی دشتی • کُبابه • کنجد • کندر • گل رنگ • گلاب • لیمو عمانی • پودر موسیر • میخک • ناردانه • واسابی • هل سبز • هل سفید •
1. پیاز و سیر
سیر از سبزی هایی است که تاریخی بسیار کهن دارد. این گیاه حداقل 3 هزار سال در طب چین کاربرد داشته است.
پیاز نیز یکی از قدیمی ترین گیاهان زراعی است که از هزاران سال قبل به عنوان طعم دهنده غذاها و همچنین دارو از آن استفاده می شود. ترکیبات فعال گوگردی مانند آلیل پروپیل دی سولفید موجود در پیاز و اکسیدآلیل دی سولفید موجود در سیر نقش اصلی را در کاهش قندخون دارند.
پیاز و سیر باعث افزایش میزان انسولین در خون می شوند. هر چقدر مصرف این مواد بیشتر باشد، قند خون بیشتر کاهش می یابد. مصرف قرص های سیر به میزان 2400 میلی گرم در روز به مدت 3 ماه، قند خون را مختصرا کاهش می دهد.
گیاهان دارویی توسط بیماران دیابتی تحت هیچ شرایطی نباید بدون نظر تیم پزشکی مصرف شوند.
2.خیار تلخ
این میوه شبیه کدوی زگیل دار است و در نواحی گرمسیر مانند آمازون، آفریقای شرقی و آسیا رشد می کند و در آمریکای جنوبی به عنوان غذا و دارو کشت می شود. میوه تازه آن به رنگ سبز است که با رسیدن به رنگ نارنجی- زرد تبدیل می شود.
تمام قسمت های این میوه بسیار تلخ است. میوه خیار تلخ حاوی ماده ای شبیه انسولین است و مصرف روزانه حدود 60 گرم شیره این گیاه به کاهش مختصر قندخون منجر می شود.
3.شنبلیله
این گیاه بومی ایران است و در بیشتر نواحی ایران می روید و به عنوان سبزی خوراکی کاشته شده و مصرف می شود.
تجویز 15 تا 50 گرم پودر دانه شنبلیله خیسانده در آب موجب کاهش قندخون ناشتا و بعد از غذا می شود. پودر دانه شنبلیله علاوه بر کاهش مختصر قندخون باعث کاهش چربی های خون نیز می شود.
4.سیاه گیله
در ایران تنها یک گونه از قره قات وجود دارد که آن هم در جنگل های تالش و نواحی مرطوب رشد می کند که در زبان محلی به آن سیاه گیله می گویند. میوه آن را می توان هم به صورت تازه و هم خشک شده مصرف کرد یا در تهیه انواع مرباها و دسرها به کار برد. برگ های این گیاه در طب سنتی در درمان بیماری دیابت استفاده می شود.
اثر ضددیابت یک بار مصرف عصاره این گیاه که اثری مشابه انسولین دارد، تا چند هفته در بدن باقی می ماند. به علاوه این گیاه دارویی در پیشگیری از عوارض بلندمدت دیابت مانند عوارض قلبی- عروقی، عصبی، کلیوی و چشمی تا حدی موثر است. عصاره آن به مقدار80 تا 160 میلی گرم 3 بار در روز برای بیماران مبتلا به دیابت توصیه می شود.
5.خار مریم
خار مریم اصالتا بومی منطقه مدیترانه است. این گیاه امروزه در سراسر نقاط دنیا از اروپا تا آسیا و از آفریقا تا آمریکای شمالی گسترده شده است. این گیاه دارویی موجب افزایش حساسیت سلول ها به انسولین و کاهش قندخون می شود. ماده موثر آن سیلی مارین نام دارد که تجویز آن به مقدار 200 میلی گرم 3 بار در روز موجب کاهش مختصر قندخون ناشتا و هموگلوبین HbA1C و چربی های خون می شود.
6.هندوانه ابوجهل
هندوانه ابوجهل یا خربزه روباه یکی از گیاهان دارویی متعلق به خانواده خیارها و کدوها است. این گیاه بومی ایران بوده و در نواحی جنوبی کشور و مناطقی مانند جنوب استان خراسان یافت می شود. میوه این گیاه دارای گلوکوزید قابل تبلوری با طعم بسیارتلخ به نام کولوسنتین است. این گلوکوزید که به حالت متبلور و خالص به رنگ زرد است، در آب به نسبت 20 درصد حل می شود و اگر هیدرولیز شود، گلوکز و ماده ای به نام کولوسنتتین می دهد.
در طب سنتی بسیاری از کشورها از جمله ایران تجویز میوه این گیاه جهت کاهش قند خون متداول است. میوه این گیاه بسیار سمی است و مصرف مقدار زیاد آن باعث اسهال خونی و درنهایت مرگ می شود.
تجویز مقدار 100 میلی گرم 3 بار در روز ماده موثر هندوانه ابوجهل به مدت 2 ماه در بیماران دیابتی نوع دوم، موجب کاهش مختصر میزان هموگلوبین HbA1C و قندخون ناشتا می شود. تجویز این مقدار به مدت 2 ماه در این بیماران بدون هیچ گونه عوارض جانبی گوارشی، کبدی و کلیوی است.
7.پسیلیوم
پسیلیوم یا اسفرزه، گیاهی از خانواده پلانتاجیناسه آ و یک داروی ملین گیاهی است که از طریق جذب آب باعث حجیم شدن محتویات روده شده و با افزایش حرکات دودی شکل باعث تخلیه مدفوع می شود. مصرف پودر پسیلیوم به مقدار 10 گرم در روز و به مدت 8 هفته هموگلوبین HbA1C را مختصرا کاهش می دهد.
8.عدس الملک
این گیاه بومی ایران است و در طب سنتی جهت کاهش قندخون بیماران دیابتی تجویز می شود. با این حال مصرف روزانه پودر بذر گیاه به مقدار 1500 میلی گرم در روز به مدت 2 ماه اثر مفیدی بر قندخون نشان نداده است و فعلا اطلاعات علمی کافی در مورد اثرات این گیاه در دسترس نیست.
9. چای سبز
بسیاری از خواص چای سبز مربوط به ماده ای به نام کاتچین است که فعالیت آنتی اکسیدانی آن بسیار بالا است. مصرف روزانه 5/1 گرم پودر چای سبز خشک موجب کاهش مختصر قندخون در بیماران دیابتی می شود. مقدار توصیه شده برای بیماران دیابتی مصرف 2 فنجان چای دم کرده در روز است.
10.دم کرده گزنه
ساقه این گیاه را پرزها و تارهای مخروطی شکل پوشانده است که در صورت لمس کردن ساقه به دست می چسبد و پوست را می گزد و تولید خارش و سوزش می کند و شاید به همین دلیل آن را گزنه نامیده اند. تخم آن نرم، ریز و تیره رنگ و مانند تخم کتان است. قسمت مورد استفاده این گیاه برگ های تازه، ریشه، شیره و دانه آن است.
گزنه در طب سنتی ایران به عنوان یک داروی کاهنده گلوکز خون معرفی شده است. عصاره برگ گزنه می تواند یک نقش حفاظتی در برابر افزایش میزان قندخون و تخریب سلول های پانکراس داشته باشد.
11.کلپوره همدانی، مریم نخودی همدانی
استفاده از این گیاه به طوری که در کتب دارویی قدیمی آمده است به زمان های دور نسبت داده می شود. بقراط، دیوسکورید، پلین و جالینوس از این گیاه در آثار خود نام برده اند. عصاره این گیاه محتوی مواد موثره زیره است. مصرف عصاره این گیاه به مقدار 125 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن به مدت 6 هفته قندخون را مختصرا کاهش می دهد.
خواص شیرین بیان
شیرین بیان از جمله گیاهان دارویی خودرو است و کمتر مورد کشت قرار میگیرد. برگ های آن مرکب است و از 4 تا 7 زوج برگ به اضافه یک برگچه انتهایی تشکیل یافته است که به سبب ترشح شیره، چسبندهاند. گل های این گیاه به رنگ های ارغوانی، زرد یا بنفش یا آبی مایل به سفید هستند و میوهاش شامل 5 تا 6 دانه مایل به قهوهای است. ریشه و ساقه زیرزمینی آن مصرف دارویی دارد.
ترکیبات شیرین بیان
قسمت مورد استفاده شیرین بیان، ساقههای زیرزمینی و ریشههای گیاه است که دارای ترکیبات مختلفی است. مهمترین ماده ای که موجب شیرینی شیرین بیان می شود، ترکیب موجود در ریشههای گیاه به نام اسید گلیسریزیک است که 50 برابر شکر شیرینی دارد. اسید گلیسریزیک با افزایش سن گیاه افزایش مییابد.
ترکیبات موجود در ریشه شیرین بیان برای مقابله با پوسیدگی دندان مفید هستند. همچنین خاصیت ضدمیکروبی داند، بنابراین میتوان از شیره این گیاه به عنوان ماده ضدپوسیدگی در محلولهای شستشوی دهان و نیز خمیر دندانها استفاده کرد.
خواص شیرین بیان
* مهم ترین خاصیت شیرین بیان که جدیدا کشف شده است، درمان زخم معده و سرطان معده است.
* این گیاه برای تقویت عمومی بدن مفید است و خوردن آن از پیری زودرس جلوگیری میکند و برای نرم کردن سینه موثر است.
* زخمها و تاولهای پوست را با دم کرده شیرین بیان شستوشو دهید تا زود خوب شوند.
* گیاه شیرین بیان ملین است و برای درمان سوء هاضمه و از بین بردن نفخ شکم مفید است.
* برای برطرف کردن زخم و التهاب دهان می توان ریشه شیرین بیان را مکید.
* این گیاه ورم معده را برطرف میکند و تنگی نفس را تسکین میدهد.
* این گیاه چشم را تقویت کرده و رفع سردرد می کند. برای این منظور 2 گرم ریشه شیرین بیان را پودر کرده و با یک گرم شکر و یک گرم رازیانه مخلوط کنید. سپس آن را در آب خیس کرده و هر روز بخورید.
* اگر شیرین بیان را قبل از غذا مصرف کنید، برای لاغری موثر است.
* برای درمان موخوره، دم کرده شیرین بیان را به سر بمالید و برای رفع بوی بد زیر بغل و پا از برگ های شیرین بیان پماد درست کرده در این قسمتها بگذارید.
* در طب سنتی از این گیاه برای درمان اسپاسم عضلات و تورم، برونشیت، روماتیسم و ورم مفاصل استفاده میشود.
* امروزه نیز عصاره شیرین بیان یکی از اجزاء ترکیبی شربت سرفه است.
* شیرین بیان همچنین مدر (ادرارآور) است و میتوان از آن به عنوان عامل ضدویروس موضعی برای زخم و التهاب زونا، چشم، دهان و دستگاه تناسلی استفاده کرد.
مضرات مصرف زیاد شیرین بیان
- مصرف بی رویه شیرین بیان یا سایر فرآوردههای آن به سبب تحریک غدد فوق کلیوی و ترشح بیش از اندازه هورمون آلدوسترون مضر است. این حالت سبب عوارضی چون اختلال در فعالیت های متابولیسمی و بالا رفتن فشار خون میگردد. در صورت مصرف بیش از 20 گرم در روز، بروز عوارض نامطلوب بعید نیست.
- استفاده زیاد از شیرین بیان برای طحال نیز مضر است.
مصرف بسیار زیاد شیرین بیان ممکن است به بروز حالاتی خطرناک نظیر فشار خون و حتی سکته قلبی منجر شود.
- برخی از افراد با مصرف زیاد شیرینبیان دچار درد عضله و عدهای دیگر دچار کرختی دست و پا میشوند.
- مصرف زیاد این ماده سبب افزایش وزن نیز میشود.
چه کسانی باید از مصرف شیرین بیان خودداری کنند؟
در صورت بالا بودن فشار خون یا داشتن ناراحتی کلیه، قلب یا کبد باید از مصرف شیرین بیان پرهیز کرد.
مصرف این گیاه و فرآوردههای آن برای زنانی که در دوران بارداری یا شیردهیاند، ممنوع است.
تهیه دم کرده شیرین بیان
محمد امیر راشکی، مسؤول بهرهبرداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری سیستان و بلوچستان می گوید:
برای درست کردن دم کرده ی شیرین بیان باید 50 گرم ریشه شیرین بیان بدون پوست را آسیاب کنید و در یک لیتر آب جوش بریزید و بگذارید مدت 10 دقیقه دم بکشد.
برای درست کردن جوشانده شیرین بیان نیز باید 50 گرم ریشه شیرین بیان بدون پوست را آسیاب کرده و در 100 گرم آب بریزید و آنقدر بجوشانید که دوسوم آن باقی بماند.
عصاره شیرین بیان
با جوشاندن ریشه گیاه شیرین بیان و تبخیر بخش عمده آب آن، مادهای سیاه رنگ (مایل به قهوهای) به دست میآید که همان عصاره است. این ماده به دو صورت جامد و شیره عرضه میگردد. عصاره شیرین بیان در پزشکی، داروسازی، صنایع غذایی و بهداشتی مصارف متعددی دارد.
کاربرد اصلی این ماده، (در کشورهای غربی) شیرین کردن فرآوردههای غذایی است، چون 50 برابر قند (ساکاروز) شیرینی دارد و علاوه بر این، خواص دارویی هم دارد.
فرآورده های شیرین بیان
در اروپا آبنبات هایی با طعم تند از شیرین بیان تهیه می شود که طرفدار زیادی هم دارد. البته باید گفت که طعم اغلب این گونه تنقلات با روغن تخم انیسون (بادیان رومی) تامین میشود و مقدار واقعی شیرینبیان در آنها بسیار کم است.
از چاشنی شیرین بیان در تهیه نوشیدنی های غیرالکلی استفاده می شود.
مردم ایتالیا دوست دارند که شیرین بیان را به شکل طبیعی استفاده کنند، به این نحو که ریشه این گیاه را پس از شستن، به عنوان خوشبو کننده دهان می جوند.
در آشپزی چینی، شیرین بیان مانند چاشنی های دیگر در پخت غذاها استفاده میشود و اغلب برای خوشطعم کردن سوپ ها به کار میرود.
شیرین بیان در سوریه نیز خواهان زیادی دارد و به صورت نوشیدنی در بازار عرضه میشود.
گیاهان دارویی
گیاهان دارویی
گیاهان دارویی
گیاهان دارویی
گیاهان دارویی
گیاهان دارویی
گیاهان دارویی
گیاهان دارویی
گیاهان دارویی